تبیین نقشه راه صنعت پتروشیمی ایران؛ از زنجیره ارزش تا دیپلماسی اقتصادی

فرهنگ اقتصاد _ صنعت پتروشیمی ایران در بستر تحریم‌ها و فشارهای بین‌المللی نقشی فراتر از یک بخش اقتصادی صرف ایفا کرده و به ابزاری مؤثر برای پیشبرد اهداف اقتصادی، تقویت روابط خارجی و تنوع‌بخشی به بازارهای صادراتی بدل شده است. از این رو، توسعه پایدار و هدفمند این صنعت، بیش از هر زمان دیگری اهمیت یافته است. حسین علیمراد، مدیر برنامه‌ریزی و توسعه شرکت ملی صنایع پتروشیمی با اعتقاد به اینکه صنعت پتروشیمی ایران با وجود مزایای طبیعی قابل توجه نظیر ذخایر عظیم هیدروکربوری و هزینه پایین موادخام، با چالش‌ها و موانع تولید و سرمایه‌گذاری روبروست، تأکید می‌کند: تحریم‌های یکجانبه و ظالمانه بین‌المللی، محدودیت در انتقال فناوری‌های نوین، مشکلات تأمین مالی و عدم دسترسی به بازارهای صادراتی کلیدی و مهم، از توان رقابتی ایران کاسته است. رقبای منطقه‌ای با بهره‌گیری از فناوری پیشرفته، سرمایه‌گذاری هنگفت در تحقیق و توسعه، دسترسی به منابع سرمایه‌ای بین‌المللی، دسترسی آزاد به بازارهای جهانی و شراکت راهبردی با شرکت‌های پتروشیمی بین‌المللی توانسته‌اند موقعیت بالاتر و در بعضی موارد رهبری در منطقه را به‌دست آورده و حفظ کنند.

او اما معتقد است که ظرفیت بالقوه صنعت پتروشیمی برای بازگشت قدرتمند به عرصه رقابت بین‌المللی و منطقه‌ای در صورت بهبود شرایط سیاسی و اقتصادی همچنان وجود دارد که برای به نتیجه رسیدن این توانمندی تکمیل زنجیره‌ ارزش و توسعه صنایع پایین‌دست و تولید محصولات با ارزش افزوده بالا، شراکت راهبردی با کشورهای همسو، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین و بهبود بهره‌وری، سرعت بخشیدن به اجرای طرح‌ها و بهینه‌سازی عملیات تولید و توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل و لجستیک از اولویت‌های کلیدی است که باید دنبال شود.

در چنین فضایی، دیپلماسی پتروشیمی نه‌تنها به‌عنوان راهکاری برای تنوع‌بخشی به بازارهای هدف و توسعه سبد مشتریان، بلکه به‌عنوان مسیری برای عبور از چالش‌های ناشی از تحریم، محدودیت‌های مالی و تجاری و ارتقای جایگاه بین‌المللی ایران مطرح می‌شود. حسین علیمراد، مدیر برنامه‌ریزی و توسعه شرکت ملی صنایع پتروشیمی در دومین بخش گفت‌وگو با شبکه اطلاع‌رسانی نفت و انرژی (شانا) از برنامه‌های کلان صنعت پتروشیمی در حوزه داخلی و عرصه جهانی می‌گوید.

آقای مهندس شما در نمایشگاه نفت امسال به برنامه‌های راهبردی و آینده‌پژوهی صنعت پتروشیمی اشاره کرده بودید، این برنامه‌ها به چه منظور در دستور کار قرار گرفته‌اند؟

کمتر از یک ماه است که از آغاز پروژه تدوین برنامه راهبردی شرکت ملی صنایع پتروشیمی گذشته است. در این پروژه قرار است به سه پرسش اساسی، کجا هستیم؟ کجا می‌خواهیم برویم؟ و چگونه برویم؟ پاسخ دهیم. در طول اجرای این پروژه مصاحبه‌های ارزشمندی با نخبگان صنعت پتروشیمی ازجمله مدیران عامل اسبق شرکت ملی صنایع پتروشیمی ازسوی یکی از اساتید دانشگاه صنعتی شریف انجام می‌شود. باید تأکید کنم که این پروژه ازسوی گروه‌های کاری از شرکت ملی صنایع پتروشیمی با هدایت مشاور انجام می‌شود. این فرآیند سبب مشارکت بدنه اصلی شرکت شامل مدیران ارشد، مدیران میانی و همه همکاران در تدوین راهبرد شرکت می‌شود و همه اقدام‌های خود را به سمت اهداف آن تنظیم می‌کنند. پس از اجرای این پروژه و مشخص شدن جایگاه شرکت ملی صنایع پتروشیمی و راهبرد آن، پروژه کلیدی بعدی، تدوین راهبرد صنعت پتروشیمی تا سال ۱۴۳۰ است که با کمک هلدینگ‌ها و به احتمال زیاد مشاور خارجی آغاز می‌شود. این در حالی است که طرح تدوین راهبرد شرکت ملی صنایع پتروشیمی و همچنین صنعت پتروشیمی از حدود ۱۵ سال پیش تاکنون انجام نشده است.

طرح آینده‌پژوهی نیز با همکاری یکی دیگر از اساتید با تجربه دانشگاه شریف در آینده نزدیک آغاز می‌شود، این پروژه به‌صورت ترکیبی و با بهره‌گیری از تحلیل‌های کمی و کیفی و براساس الگوهای اصلی شامل سناریوهای مختلف، مدل‌سازی و تحلیل تکنولوژیکی و به‌کارگیری منابع اطلاعات محیطی ازجمله زیست محیطی، اجتماعی، سیاسی، تکنولوژیکی و اقتصادی مثل شاخص‌های اقتصادی کلان کشورهای مصرف‌کننده محصولات پتروشیمی اجرا می‌شود. آخرین مطالعات آینده‌پژوهی نیز ازسوی جهاد دانشگاهی ۸ یا ۹ سال پیش انجام گرفته است.

هدف از پروژه آینده‌پژوهی چیست؟

هدف از آن برنامه‌ریزی افزایش ظرفیت با رویکرد توسعه زنجیره ارزش، تخصیص منابع محدود کشور ازجمله خوراک، سرمایه و تصمیم‌گیری درباره پروژه‌های بلندمدت است که هر سه در قالب سرمایه‌گذاری راهبردی قرار دارند و در سناریوهای مختلفی قرار است در این پروژه دیده شوند. برای مثال، در صورت تحقق گشایش‌های بین‌المللی، راهبرد شرکت ملی صنایع پتروشیمی حول چه محوری حرکت ‌کند؟ آیا دوباره محصولات پایه تولید شود و یا به سمت تأمین فناوری‌های پیشرفته و ادغام فناوری نوین که همان تلفیق IOT و روباتیک است به‌منظور توسعه با شتاب زنجیره ارزش حرکت کنیم؟ افزون بر این یکی از دلایل کُندی توسعه زنجیره ارزش در کشور مربوط به موانع فناوری است.

در آینده‌پژوهی روی این موارد تمرکز می‌شود که چطور باید این موانع را با توجه به تحولات تکنولوژیکی برطرف کرد. در عین حال اگر گشایش بین‌المللی اتفاق افتاد چگونه باید با شرکت‌های خارجی پیشرو در زمینه تجهیزات و فناوری پتروشیمیایی مثل شرکت توتال و BASF رفتار کنیم؟ چرا که این‌گونه شرکت‌ها در فناوری‌های نوین صنعت پتروشیمی خود، بازیافت و اقتصاد چرخشی را که به آن متعهد شده‌اند در کنار دیجیتال‌سازی کامل زنجیره تولید می‌بینند. در واقع ما اگر بخواهیم حداکثر بهره‌وری منابع را داشته باشیم باید این فناوری‌های نوین را نیز به‌دست آوریم.

در مجموع پروژه آینده‌پژوهی با اهدف کلیدی تغییرات بازار، پایداری زیست محیطی، مدیریت ریسک و سرمایه‌گذاری راهبردی انجام می‌شود. از بین این اهداف، تغییرات بازار ناظر بر توجه به تقاضا یا الگوی مصرف و ترکیب محصولات، شناسایی محصولات آینده مثل بیوپلاستیک‌ها و محیط بین‌المللی رقابت است و مدیریت ریسک نیز ناظر بر سناریوهای آمادگی برای بحران‌های مشابه آنچه در جنگ تحمیلی ۱۲ روزه رخ داد و همچنین تنگ‌تر شدن حلقه تحریم است تا پاسخ به مواردی مثل چگونگی تنوع‌بخشی به منابع تأمین و سبد مشتریان در کنار پایداری زنجیره تأمین ارائه شود.

آیا براساس راهبردهای صنعت و با توجه به ناترازی انرژی در کشور، مجوز طرح‌های خوراک گازی لغو یا تغییر می‌کند؟

مدیریت سرمایه‌گذاری با همکاری همکاران من در مدیریت برنامه‌ریزی از زمستان پارسال بررسی همه طرح‌های با خوراک گاز طبیعی را که پیشرفت اجرایی چندانی نداشته‌اند را آغاز کرده‌اند و تاکنون منجر به لغو مجوز و یا تغییر هدفمند طرح همسو با زنجیره ارزش پتروشیمی شده که آزادسازی بخشی از منابع گازی مورد نیاز آتی را به همراه داشته است. اما کمک به رفع ناترازی یا همان محدودیت گاز طبیعی در آینده که روی توسعه صنعت نیز اثر مستقیم دارد را تنها از طریق لغو مجوزهای طرح‌های خوراک گازی نمی‌دانیم.

شرکت ملی صنایع پتروشیمی برای کمک به رفع ناترازی انرژی کشور راهکارهای دیگری را به‌طور مؤثر و هدفمند دنبال می‌کند. یکی از این راهکارها سرمایه‌گذاری هلدینگ‌های پتروشیمی در توسعه میدان‌های گازی است تا با استفاده از ظرفیت ایجاد شده در مصوبه اخیر دولت، افزون بر توسعه میدان‌های گازی کشور با سرمایه درون‌زای داخلی، خوراک پایدار لازم برای طرح‌های هلدینگ سرمایه‌گذار تأمین و توسعه صنعت پتروشیمی نیز ادامه یابد. به همین منظور با همکاری شرکت ملی نفت ایران مذاکرات برای واگذاری توسعه برخی میدان‌ها به هلدینگ‌های پتروشیمی انجام شده است.

همسو با آن کنسرسیوم شرکت پتروشیمی باختر با ۸۰ درصد سهم و هلدینگ پتروفرهنگ با ۲۰ درصد سهم در نمایشگاه نفت، گاز و پتروشیمی در اردیبهشت امسال قرارداد توسعه میدان گازی گردان و پازن را با شرکت ملی نفت ایران امضا کردند تا با توسعه آن در یکی دو سال‌ آینده بتوانند منابع گازی برای طرح‌های خود را برداشت کرده و بخشی را نیز به خط لوله سراسری گاز برای جبران بخشی از کمبود گاز طبیعی تزریق کنند. در عین حال نباید از شرکت ملی صنایع پتروشیمی انتظار داشت که تمام طرح‌های پایه گازی را ابطال کند بلکه باید به هلدینگ‌های پتروشیمی توانمند برای سرمایه‌گذاری در طرح‌های گازی کمک شود.

افزون بر این، یکی دیگر از راهکارهای شرکت ملی صنایع پتروشیمی با کمک مجتمع‌های پتروشیمی، طرح کاهش اتلاف و بهبود بهره‌وری در بخش خانگی از طریق ارتقای راندمان تجهیزات گرمایشی و اصلاح‌ الگوی ساخت‌وساز ساختمان است. راهکار سوم به‌منظور کمک به رفع ناترازی انرژی، جمع‌آوری گازهای مشعل برای تأمین خوراک صنعت پتروشیمی است که در حال اجراست و یکی از این طرح‌ها آماده راه‌اندازی و در فهرست افتتاح‌های امسال قرار دارد.

برای جمع‌آوری گازهای مشعل دو هدف دنبال می‌شود، یکی زیست‌محیطی و دیگری جمع‌آوری گازها و استفاده از آن به‌عنوان خوراک گازی صنعت پتروشیمی است. به همین منظور، یکی از پروژه‌هایی تعریف‌شده، جمع‌آوری گازهای مشعل شرق کارون ازسوی پالایشگاه گاز بیدبلند خلیج فارس با ۱.۱ میلیاردلار سرمایه‌گذاری است که برای خوراک ان‌جی‌ال‌ها استفاده می‌شود. افزون بر سرمایه‌گذاری صنعت پتروشیمی در این زمینه، قبل از جنگ تحمیلی ۱۲ روزه، مذاکراتی بین شرکت ملی نفت ایران با شرکت خارجی معرفی‌شده ازسوی شرکت ملی صنایع پتروشیمی انجام گرفت تا آنها در مناطقی که این گازها در مشعل‌های نزدیک اهواز می‌سوزد به‌ویژه در مناطق نفت‌خیز جنوب سرمایه‌گذاری کنند و گازهای جمع‌آوری‌شده را یا خود سرمایه‌گذار خارجی تبدیل به محصولات با ارزش پتروشیمیایی کند و یا به‌عنوان خوراک در اختیار صنعت پتروشیمی قرار دهد.

در عین‌حال چهار یا پنج طرح با خوراک گازی نیز در عسلویه و منطقه انرژی بر پارسیان وجود دارد که هیچ پیشرفتی نداشتند و تلاش شده به این طرح‌ها کمک شود که یا خوراک طرح را تغییر دهند یا خوراک گازی خود را از طریق سرمایه‌گذاری در بالادست به‌صورت پایدار به‌ دست آورند و یا طرح خود را عوض کنند. در غیر این صورت ابطال آنها با درخواست شرکت ملی صنایع پتروشیمی ازسوی وزارت نفت اجتناب‌ناپذیر است.

با توسعه میدان‌های گردان و پازن چه حجم از خوراک پتروشیمی‌ها تأمین می‌شود؟

براساس پیش‌بینی انجام‌شده روزانه ۲۵ تا ۳۰ میلیون مترمکعب گاز به دست می‌آید. براساس بررسی نیاز طرح‌های کنسرسیوم دو شرکت باختر و پترو فرهنگ از این مقدار کمتر است، توجه دارید که در واقع هدف شرکت ملی صنایع پتروشیمی افزون بر تأمین خوراک لازم برای توسعه صنعت پتروشیمی، کمک به رفع ناترازی عرضه و تقاضاست.

از هنگام مطرح شدن حضور پتروشیمی‌ها در توسعه میدان‌ها و اجرایی شدن آن تاکنون زمان زیادی گذشته، آیا موانعی در این مسیر وجود دارد؟

آماده‌سازی قرارداد زمان‌بر شده است. نخستین نکته این است که شرکت ملی نفت ایران تاکنون برای توسعه میدان‌های گازی با یک توسعه‌دهنده داخلی براساس IPC که برای توسعه‌دهندگان خارجی تهیه شده است، وارد مذاکره نشده بود. پس می‌توان گفت که قالب IPC همزمان با تبادل اطلاعات و مذاکرات در حال تنظیم بود. نکته دیگر نیز به عدم وجود تجربه توسعه میدان‌های گازی در بالادست ازسوی هلدینگ‌ها برمی‌گردد. این هلدینگ‌ها خودشان نه تجربه E&P داشته‌اند و نه شرکت‌های E&P مورد تأیید شرکت ملی نفت ایران در زیرمجموعه آنها بودند.

از طرف دیگر شرکت ملی نفت ایران تأکید دارد شرکت‌های پتروشیمی که تجربه اکتشاف و تولید ندارند باید در کنار شرکت‌های باتجربه‌ در این زمینه به‌صورت کنسرسیوم قرار گیرند. به هر حال این گونه الزام‌ها یعنی حضور E&P مورد تأیید و همچنین بعضی دستورعمل‌های بوروکراتیک سبب طولانی شدن فرآیند عقد قرارداد بوده است. یکی از اقدام‌های شرکت ملی صنایع پتروشیمی کمک و پیگیری رفع همین موانع تا رسیدن به قرارداد توسعه میدان‌هاست. به همین منظور نشست‌های متعددی برای احصا و رفع این موانع در شرکت ملی صنایع پتروشیمی، شرکت ملی نفت ایران و حتی معاونت اجرایی ریاست جمهوری برگزار شده است. خوشبختانه مانع حضور E&P برطرف شده است و شرکت‌های پتروشیمی همچون کاوه و باختر بسیار علاقمند در اجرای چنین طرح‌هایی برای تأمین نیاز گازی خود هستند.

موانع قراردادی از دیگر چالش‌های مربوط به توسعه میدان‌هاست که شرکت ملی صنایع پتروشیمی همزمان با انجام اقدام‌های لازم ازسوی شرکت پتروشیمی باختر برای اجرای قرارداد، در صورت وجود دیگر موانع آن‌ها را شناسایی و رفع کرده تا برای پروژه‌های آینده با برنامه‌ریزی مناسب اقدام‌های لازم انجام شود. پیش‌بینی می‌شود اجرای قرارداد کنسرسیوم شرکت سرمایه‌گذاری پتروشیمی باختر و پتروفرهنگ با شرکت ملی نفت تا دو ماه آینده آغاز شود. افزون بر این، شرکت ملی نفت ایران از طریق مذاکره و نهایی کردن قراردادها و کاهش مدت زمان آن از یک فرآیند دوسال‌ونیم تا سه‌سال به کمتر از یک سال کمک بسیاری به شرکت‌های پتروشیمی کرده است.

مقدار سرمایه‌گذاری شرکت‌های پتروشیمی برای ورود به توسعه میادین گازی چقدر است؟

بستگی به میدان‌ گازی متفاوت است. برای مثال، قرارداد کنسرسیوم پتروشیمی باختر و پتروفرهنگ که بر پایه IPC است به ۱.۴ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز دارد.

آیا جذابیتی برای جذب سرمایه‌گذاری در نظر گرفته شده است؟

براساس آیین‌نامه‌ مصوب‌شده تا ۲۳ درصد بازگشت سرمایه وجود دارد. افزون بر این، تأمین پایدار گاز برای شرکت‌ها در زمره دیگر جذابیت‌های سرمایه‌گذاری برای هلدینگ‌های پتروشیمی لحاظ شده است. در آیین‌نامه جدیدی که مصوب و ابلاغ شده، پیش‌بینی می‌شود که شرکت ملی نفت ایران بتواند از تمام ظرفیت‌هایی که دارد استفاده کند تا قرارداد توسعه میدان را با شرکت‌های پتروشیمی نهایی و کمک به اجرا کند.

به برنامه‌های راهبردی صنعت پتروشیمی بازگردیم، آیا چشم‌اندازی نیز برای رقابت با کشورهای منطقه ترسیم شده است؟

رقابت اصلی با شرکت سابیک عربستان است، البته ممکن است در یک محصول خاص رقیبان دیگر نیز وجود داشته باشند اما رقیب اصلی عربستان است. رقبای منطقه‌ای ما به دلیل اینکه چالش‌ها و موانع تولید و سرمایه‌گذاری مثل ایران ندارند چندگام جلوتر هستند. واقعیت این است که با وجود مزایای طبیعی قابل توجه نظیر ذخایر عظیم هیدروکربوری و هزینه پایین موادخام، در رقابت با غول‌های منطقه‌ای مانند سابیک عربستان با چالش‌های جدی مواجه هستیم.

صنعت پتروشیمی ایران از نظر ظرفیت اسمی تولید و تنوع محصولات جایگاه مهمی دارد اما رقبای منطقه‌ای با بهره‌گیری از فناوری پیشرفته، سرمایه‌گذاری هنگفت در تحقیق و توسعه، دسترسی به منابع سرمایه‌ای بین‌المللی ازجمله بانک‌ها و مؤسسات مالی طراز اول، دسترسی آزاد به بازارهای جهانی و شراکت راهبردی با شرکت‌های پتروشیمی بین‌المللی توانسته‌اند موقعیت بالاتر و در بعضی موارد رهبری در منطقه را به‌دست آورده و حفظ کنند.

تحریم‌های یکجانبه و ظالمانه بین‌المللی، محدودیت در انتقال فناوری‌های نوین، مشکلات تأمین مالی و عدم دسترسی به بازارهای صادراتی کلیدی و مهم از توان رقابتی ایران کاسته است. اما ظرفیت بالقوه صنعت پتروشیمی برای بازگشت قدرتمند به عرصه رقابت بین‌المللی و منطقه‌ای در صورت بهبود شرایط سیاسی و اقتصادی همچنان وجود دارد. برای به نتیجه رسیدن این توانمندی چند اولویت کلیدی باید دنبال شود؛ اولویت اول تکمیل زنجیره‌ ارزش و توسعه صنایع پایین‌دست و تولید محصولات با ارزش افزوده بالاست، دوم، شراکت راهبردی با کشورهای همسو ازجمله چین و روسیه برای دورزدن تحریم‌ها و توسعه سبد مشتریان و بازارهای جدید است، سوم سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین و بهبود بهره‌وری به‌ویژه بهره‌وری انرژی است، اولویت چهارم سرعت بخشیدن به اجرای طرح‌ها و بهینه‌سازی عملیات تولید و آخر نیز توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل و لجستیک برای کاهش هزینه صادرات و افزایش رقابت‌پذیری قیمتی در منطقه و بازارهای بین‌المللی است.

آیا راهبردهای توسعه بازار و مشتری به‌طور جدی دنبال‌شده یا همچنان بازارهای سنتی اولویت دارند؟

توسعه سبد مشتریان نیاز به همکاری مستقیم، نزدیک و هم‌افزایی هلدینگ‌ها و شرکت‌های تولیدی صادرکننده با دستگاه دیپلماسی کشور دارد. تلاش شرکت ملی صنایع پتروشیمی مبتنی بر متنوع‌سازی سبد مشتری‌ها و بازارهای خارجی است. یکی از راهکارها، استفاده از دیپلماسی پتروشیمی به معنای به‌کارگیری روابط دیپلماتیک برای گشودن بازارهای جدید و نوظهور و تثبیت حضور در بازارهای فعلی به‌منظور رسیدن به اهداف توسعه‌ای صنعت پتروشیمی است. باید با استفاده از سازوکارهای بانکی، توان لجستیکی و کشتیرانی و توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل و همچنین ایجاد تعرفه‌های ترجیحی هزینه صادرات را به کشورهای هدف کاهش داده و افزایش رقابت‌پذیری قیمتی در بازارهای بین‌المللی جدید ایجاد کرد.

و نکته پایانی …

در تدوین طرح راهبردی صنعت پتروشیمی و آینده‌پژوهی نیاز به همکاری همه بازیگران و دست‌اندرکاران صنعت پتروشیمی وجود دارد که خوشبختانه با روی کار آمدن دولت چهاردهم این اتفاق محقق شده است. باید با تدوین برنامه‌های راهبردی و به کمک هلدینگ‌ها به سمت توسعه زنجیره ارزش و خلق ثروت حرکت کرد. ۷۰ درصد هرآنچه از سال ۱۳۹۵ در صنعت پتروشیمی تولید شده به صادرات اختصاص یافته است و این مقدار صادرات به معنای آورده ارزی برای اقتصاد کشور است که در این مسیر تلاش می‌شود با ایجاد سازوکارهایی با تکیه بیشتر به سرمایه مردم، توسعه صنعت پتروشیمی را سرعت بخشیم.